Nghề biển là nghề truyền thống lâu đời của Quảng Bình, góp phần tạo nên những nét văn hóa đặc trưng, thể hiện qua tín ngưỡng, lễ hội, ẩm thực, …
Nằm dọc theo bờ biển miền Trung với hơn 116km bờ biển và nhiều cửa sông lớn, Quảng Bình là một trong những tỉnh có bờ biển dài nhất Việt Nam. Địa hình hẹp ngang, kéo dài theo chiều dọc đã tạo nên một vùng đất gắn liền với biển cả. Từ xa xưa, con người đã tìm đến vùng đất này, chọn những vùng đất bằng phẳng gần cửa sông, cửa biển để lập nghiệp, cuộc sống gắn bó mật thiết với biển cả. Biển Quảng Bình, với bãi cát thoai thoải, đáy biển nông, phẳng, là môi trường sống lý tưởng cho nhiều loài động thực vật phù du, tạo điều kiện cho các loại hải sản phát triển. Chính vì thế, các loại mực, tôm, cá ở Quảng Bình nổi tiếng với chất lượng cao, tạo nên những nghề truyền thống như lưới, kheo ruốc, nạo ngao, câu mực, góp phần tạo nên nét đặc trưng riêng biệt cho văn hóa biển của Quảng Bình.
Cuộc sống mưu sinh trên biển: Nghề nghiệp truyền thống của người dân Quảng Bình
1. Nghề Lưới
Nghề lưới truyền thống trước đây chia thành hai loại chính: lưới rê và lưới chủ. Nghề lưới rê thuộc nhóm nghề khơi, ngư dân phải ra khơi xa 4-5 km, hoạt động từ tháng 10 đến tháng 3 âm lịch. Còn nghề lưới chủ, ngư dân thường dùng thuyền thả lưới gần bờ, sau đó kéo vào đất liền. Mặc dù lưới chủ có thể đánh bắt cá quanh năm, nhưng vụ cá Nam từ sau Tết âm lịch đến cuối tháng 8 vẫn được xem là vụ chính. Ngoài ra còn có nghề Mành rút, cũng thuộc nhóm nghề đi khơi, ngư dân phải ra vùng nước sâu khoảng 25 sải tay.
2. Nghề câu
Trong khi nghề lưới đòi hỏi sự phối hợp đồng lòng của nhiều người, nghề câu lại dựa vào kỹ năng cá nhân và kinh nghiệm dày dặn. Dù có nhiều phương pháp như câu khơi, câu lộng,… nhưng nghề câu thường tốn ít chi phí cho ngư cụ và năng suất không cao. Thuyền câu nhỏ gọn, dễ điều khiển, giúp ngư dân dễ dàng len lỏi vào các vùng biển có rạn ngầm, nơi tập trung nhiều cá tôm.
3. Nghề đánh bắt ruốc
Ruốc, hay còn gọi là tép, là đặc sản biển Quảng Bình. Loại hải sản này thường được chế biến thành ruốc quết (hay mắm tôm), một món ăn đặc trưng của vùng. Ruốc thường xuất hiện vào mùa hè, khi nước biển ấm lên. Người dân Quảng Bình sử dụng dụng cụ đánh bắt đơn giản gồm 3 cây tre dài nối với nhau theo hình thang, hai cây trước, một cây sau được kết nối bằng mành lưới và một bộ cà kheo.
Công nghệ hiện đại đã góp phần nâng cấp và hỗ trợ các nghề truyền thống, giúp chúng phát triển hiệu quả hơn, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của xã hội.
Từ những hoạt động đánh bắt, giao thương sôi nổi và tinh thần học hỏi lẫn nhau, người dân các làng biển Quảng Bình đã sáng tạo ra các phương pháp chế biến hải sản, biến những sản vật tươi ngon thành những món ăn độc đáo, có thể bảo quản lâu dài và mang lại giá trị kinh tế cao. Nước mắm, ruốc, các loại mắm,… ra đời từ nhu cầu cất trữ và giao thương, trở thành đặc sản nổi tiếng của vùng biển Quảng Bình. Nước mắm Cảnh Dương, nước mắm Bảo Ninh, Quang Phú, hay nước mắm Hải Ninh,… đều là những thương hiệu được yêu thích và khẳng định vị thế của làng nghề truyền thống. Bên cạnh đó, nghề làm ruốc, mắm, phơi cá,… cũng góp phần tạo nên sự đa dạng và phong phú cho nền kinh tế biển của ngư dân, mang lại thu nhập ổn định và góp phần phát triển kinh tế địa phương.
Từ nhu cầu phục vụ nghề cá, người dân làng biển Quảng Bình đã phát triển kỹ thuật sửa chữa, hình thành nghề đóng tàu thuyền truyền thống. Dù chưa có xưởng đóng tàu quy mô lớn, nhưng họ đã tự đóng được các loại thuyền lưới, thuyền câu phục vụ đánh bắt gần bờ. Khi cần đóng thuyền lớn để đánh bắt xa bờ, họ sẽ mời thêm thợ giỏi từ nơi khác về hỗ trợ.
Nghề đóng tàu thuyền ở làng biển phục vụ đánh bắt.
Vẻ đẹp làng chài Quảng Bình – nét duyên biển trời
Quảng Bình tự hào với những làng biển đặc trưng như Cảnh Dương, Nhân Trạch, Bảo Ninh, Hải Ninh, … mỗi làng mang nét riêng độc đáo, góp phần tạo nên bức tranh văn hóa đa dạng của vùng đất này.
Làng biển Cảnh Dương
Nằm cách Đèo Ngang khoảng 10km về phía Bắc, cách thành phố Đồng Hới chừng 54km, làng biển Cảnh Dương là một địa danh đặc biệt. Không như nhiều làng quê ven biển khác, người dân Cảnh Dương không làm nông nghiệp hay đánh bắt cá sông, dù gần vùng đất ruộng và có sông Roòn chảy qua. Nghề chính của họ là đánh bắt hải sản và vận tải, buôn bán trên biển, do đàn ông đảm nhận hoàn toàn. Phụ nữ Cảnh Dương chủ yếu làm các công việc buôn bán nhỏ, chế biến hải sản và hỗ trợ chồng đi biển, từ nấu nướng đến vá lưới.
Bên cạnh cuộc sống lao động bám biển, Cảnh Dương còn lưu giữ và gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc. Tục thờ Cá Voi, lễ hội Cầu Ngư, các công trình kiến trúc cổ kính và những làn điệu hát ru độc đáo là minh chứng rõ nét cho bản sắc văn hóa riêng biệt của làng.
Qua hai cuộc kháng chiến, Cảnh Dương trở thành một làng chiến đấu điển hình, được cả nước ghi nhận với nhiều Huân, Huy chương cao quý. Năm 1976, làng vinh dự được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang, khẳng định tinh thần kiên cường, bất khuất của người dân nơi đây.
Cảnh Dương không chỉ cuốn hút bởi gần 100 bức bích họa tô điểm cho các con đường làng, mà còn ẩn chứa những nét văn hóa độc đáo. Du khách đến đây có thể khám phá cung đường bích họa, viếng thăm Miếu thờ hai bộ xương cá khổng lồ, dạo bước trong nghĩa địa cá voi, và tìm hiểu các nghề thủ công truyền thống như làm nước mắm, đan lưới. Đặc biệt, du khách sẽ được thưởng thức những bài hát ru đầy cảm xúc do chính những người đàn ông trong làng thể hiện, một nét văn hóa độc đáo chỉ có ở Cảnh Dương.
Làng biển Nhân Trạch
Nằm cách trung tâm thành phố Đồng Hới khoảng 7km, thuộc huyện Bố Trạch, Nhân Trạch như một bức tranh làng quê xưa cũ với những ngôi nhà mái ngói, tường gạch hay đá xây bằng vữa vôi. Nhà cửa san sát, những con đường làng nay đã được bê tông hóa nhưng vẫn giữ nét ngoắt nghéo, tạo cảm giác thích thú cho du khách muốn thoát khỏi phố thị ồn ào.
Nhân Trạch hấp dẫn du khách bởi những cồn cát chạy dài từ xã Quang Phú. Mỗi buổi sáng sớm, du khách có thể trải nghiệm cảm giác mạnh với những trò chơi như trượt cát, chạy xe địa hình trên cát trước khi đến bãi biển Nhân Trạch tham quan chợ cá.
Biển Nhân Trạch là bãi ngang nên tàu thuyền có thể cập bến bất cứ đâu. Sau một đêm đánh bắt, những con thuyền chở đầy hải sản cập bờ, tiếng huyên náo của người mua kẻ bán, mùi nồng của nước biển mặn, mùi tanh của cá, mực hòa quyện với tiếng sóng tạo nên sự nhộn nhịp độc đáo của bến cá. Du khách có thể mua chọn những con mực, con cá tươi rói hoặc ghé chân vào một nhà hàng bên bờ biển để thưởng thức tô mỳ tôm mực, một món ăn ngẫu hứng nhưng đã trở thành đặc sản của làng biển này.
Làng Hải Ninh
Nằm về phía Đông của huyện Quảng Ninh, Hải Ninh là một vùng đất trải dài theo bờ biển, với phía Bắc giáp thành phố Đồng Hới (cách trung tâm 22km) và phía Nam giáp huyện Lệ Thủy. Nơi đây sở hữu địa hình thổ nhưỡng toàn cát, lý tưởng cho việc trồng khoai lang – nguyên liệu chính của món khoai deo, đặc sản dân dã nổi tiếng của Quảng Bình. Không ngoa khi gọi Hải Ninh là “thủ phủ khoai deo” với những gia đình truyền đời chế biến món ăn độc đáo này.
Biển Hải Ninh là biển bãi ngang, tạo nên nhiều bến bãi cho thuyền đánh cá của người dân. Cuộc sống của người dân nơi đây gắn liền với biển cả, chủ yếu đánh bắt gần bờ bằng thuyền nhỏ. Du khách có thể hòa mình vào nhịp sống biển khi tham gia thu hoạch cá cùng ngư dân vào mỗi sớm mai hoặc buổi trưa.
Hải Ninh ngày nay còn nổi tiếng với cánh đồng điện gió hùng vĩ. Những trụ điện gió khổng lồ trên những đồi cát tạo nên khung cảnh độc đáo, thu hút du khách đến check-in.
Với quãng đường không quá xa từ Đồng Hới, du khách có thể kết hợp tham quan các gia đình chế biến khoai deo, lắng nghe câu chuyện về bí quyết ủ, luộc, phơi hoặc sấy khoai để tạo nên những lát khoai deo ngọt ngào, dai giòn, hay dạo chơi trên bãi biển, ngắm nhìn người dân kéo lưới, thu mua cá hoặc chụp hình với những trụ điện gió ấn tượng.
Các làng biển Quảng Bình đều chung một nét đẹp văn hóa: Lễ hội cầu ngư, mong muốn trời yên biển lặng, đánh bắt được nhiều tôm cá, ra khơi thuận buồm xuôi gió. Mỗi làng tổ chức lễ hội với quy mô khác nhau tùy theo điều kiện địa phương. Tuy nhiên, một nét độc đáo riêng chỉ có ở làng Cảnh Dương, Bảo Ninh và Hải Thành là lễ hội múa bông chèo cạn. Nghệ thuật dân gian này không chỉ được lưu giữ trong các làng biển mà còn được đưa lên sân khấu hóa trong tuần văn hóa Đồng Hới, góp phần giới thiệu nét đẹp văn hóa độc đáo của Quảng Bình tới du khách thập phương.
Quảng Bình: Bãi biển hoang sơ, đẹp mê hồn.
Ảnh hưởng của đô thị hóa đến đời sống người dân làng biển Quảng Bình: Thách thức và cơ hội.
Sự phát triển kinh tế xã hội và quá trình đô thị hóa đã tác động mạnh mẽ đến các làng biển, khiến nhiều thanh niên không còn lựa chọn nghề biển hay các nghề truyền thống chế biến hải sản như cha ông. Thay vào đó, họ tìm kiếm cơ hội xuất khẩu lao động ở các nước phát triển, dẫn đến việc nhiều nghề thủ công, chế biến hải sản ở làng biển bị thu hẹp và khan hiếm người kế thừa. Nhận thức được điều này, nhà nước và các cấp chính quyền đã triển khai nhiều giải pháp nhằm khôi phục và bảo tồn giá trị văn hóa, lịch sử, phong tục truyền thống và các ngành nghề thủ công chế biến hải sản, nông sản, hướng đến mục tiêu phát triển kinh tế và phục vụ du lịch.
